Türk Tarihinde Önemli Tarikatler ve Kurucuları

Başak · 10-17-2012, 00:19

Bu bölümde büyük tarikatlerin ve vaktiyle Türkler arasında yaygın olanların pîrlerinin terceme-i hallerini ve bizler için faydalı olan sözlerini zikrederek bu hususta muhtasar bir malumat verilecektir.
Tarikat şeyhleri hakkında müridleri tarafından pek çok menkıbevî eserler yazılmış ve neşredilmiştir. Fazla bilgi edinmek isteyenler bu gibi kitaplara müracaat edebilirler.

1-KÂDİRİYYE TARÎKATİ
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Bekr eş-Şibli, 3. Abdurrahman et-Temîmî, 4. Ebû'l-Hasan Ali bin Muhammed el-Kureyşî el-Hünkarî 5. Ebû Saîd el-Mahzûmî, 6. Abdü'l-Kadir Gîlanî.

ABDU'L-KÂDİR GÎLÂNÎ
Künyesi Muhyiddin Ebû Muhammed bin Ebi Salih'dir. Gavs-ı A'zam diye şöhret bulmuştur.
Evliyaullahın büyüklerindendir ve Kâdiriyye tarikatinin pîridir. Nesebi İmam Hüseyin bin Ali bin Ebîbekr hazretlerine vâsıl olur.
470 (1077-78) tarihinde İran'ın Gîlan kasabasında dünyaya gelmiştir. Genç yaşında tahsil için Bağdad'a gitmiştir.1
Kadı Ebû Saîd Mahzûmî'den fıkıh, Ebû Bekr bin el-Muzaffer ile diğer meşhur muhaddislerden hadis dinlemiş, bilahare va'z ve tedrise başlamıştır. Hanbelî mezhebine mensuptur.
Sonraları Ebû Zekeriyya et-Tebrîzî'den edebiyat okumuştur. Tahsilini tamamlayıp, bir müddet daha Bağdad'da va'z u nasihatte bulunduktan sonra, halvete çekilip, riyazetle yaşamaya başlamıştır. Bundan sonra seyahate çıkıp, mücahede-i nefse ve sahralarda ikametle zühd ve ibadete koyulmuş, o sıralarda Şeyh Ahmed Debbâs'la sohbet edip, kendisinden ahz-ı tarikat etmiştir.
528 (1134) tarihinde Ebû Sa'd Medresesi'nde ders verirken, aynı zamanda usûl-i fıkıh ve tasavvufa ait bazı kitaplar yazmıştır.
561 (1166) tarihinde Bağdad'da vefat etmiştir.
Abdü'l-Kadir'in telifâtı umumî olarak dinî mevzulara aittir ve ekserisi va'z ve hutbelerden ibarettir:
1. El-Gunye li Talibi Tarîki'l-Hakk: Sülûk ve ahlaka ait bir risaledir. Kahire'de 1288 (1871) tarihinde tab' edilmiştir.
2. El-Fıkhu'r-Rabbânî: 545-546 (1150-1151) yılları arasında verdiği altmış iki va'zdan ve bir zeyilden ibarettir. Bu kitap da 1302 (1885) tarihinde Kahire'de basılmıştır.
3. Fütûhu'l-Gayb: Oğlu Abdürrezzak'ın topladığı çeşitli mevzular hakkında babası tarafından verilmiş yetmişsekiz va'azı havidir. 1304 (1887) tarihinde basılan "Behcetü'l-Esrar"ın kenarındadır.
4. Hizbü Beşâiri'l-Hayat: Tasavvufî evraddan ibarettir. İskenderiye'de 1304 (1887)'de basılmıştır.
5. Cilau'l-Hâtır min Kelami'ş-Şeyh Abdi'l-Kadir: Keşfü'z-Zünûn, c.1, s. 592'de zikredilmiştir.
6. El-Mevâhibu'r-Rabbaniyye ve'l-Fütûhu'r-Rabbaniyye fi Meratibi'l-Ahlaki's-Seniyye ve'l-Makamati'l-İrfaniyye: Ravza-tü'l-Cennat, s. 441'de zikredilmiştir.
7. Yevakîtü'l-Hikem: Keşfü'z-Zünûn, c. 2, s. 2053'de zikredilmiştir.
8. El-Füyûzatü'r-Rabbaniyye fi'l-Evradi'l-Kadiriyye: Bu eser de 1303 (1886) tarihinde Kahire'de basılmıştır.
9. Behcetü'l-Esrâr ve diğer terceme-i hal eserlerinde mevcut olan mev'izalarından ibarettir.
Eserlerindeki mev'izaların umumî mevzuları şudur.
Müridin bir müddet çile devresini geçirerek, dünyadan tamamiyle el çekmesi ve bundan sonra tekrar dünyaya dönüp, ondan haz ve nasibini alarak, başkalarını irşad etmesi.2
Kadiriyye tarikatinin şubeleri: Esediyye, Ekberiyye, Mukaddesiyye, Garibiyye, Eşrefiyye, Rûmiyye, Yâfiyye, Hamadiyye, Hilâliyye, Hindiyye'dir.3

2-YESEVİYYE TARİKATİ
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbârî, 3. Ebû Ali Kâtip, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Şeyh Ebû Kasım Kürkanî, 6. Ebû Ali Faremedî, 7. Hoca Yusuf Hemedânî, 8. Ahmed Yesevî.

HOCA AHMED YESEVÎ
Ahmed Yesevî, ilk tahsil yıllarını Yesi'de geçirdikten sonra Maveraünnehr'in büyük İslam merkezi olan Buhara'ya geldi. Buhara o sırada İslam kültürünün çok mühim bir merkezi bulunuyordu.
Ahmed Yesevî, Buhara'da devrin en ileri gelen alim ve mutasavvıflarından Şeyh Yusuf Hemedanî'ye intisap ederek, onun nüfuzu altında kaldı ve onunla beraber birçok yerleri gezdi. Şeyhinin büyük teveccühünü kazanarak onun üçüncü halifesi oldu. Ahmed Yesevî ilk iki halifeden sonra 555 (1160)'de Buhara'da şeyhin postuna geçti; bilahare Yesi'ye döndü. 562 (1166)'de ölümüne kadar bu şekilde kuvvetli bir tasavvuf propagandası yaptı.
Ahmed Yesevî, Sir-Derya havalisinde, Taşkent ve mülhakatında, Seyhun ötesindeki bozkırlarda büyük bir nüfuz kazandı.
Bütün İslam tarikatlerinde mevcut olan bir usul gereğince Ahmed Yesevî de henüz hayatta iken bazı halifelerini çeşitli memleketlere göndermiştir. Bugün bu halifelerinden çoğu o memleketlerde yadedilmektedir.
Bu arada halkın kolayca anlayabileceği tarzda, hece vezni ile ve Türkçe, sofiyane manzumeler yazdı. Bu manzumeleri biraraya getirilip "Divan-ı Hikmet" ismi verilen bir kitapta toplanmıştır.
Bugün elimizde Ahmed Yesevî tarafından yazılmadığı tesbit edilmiş bir eser mevcut değildir. Ölümünden asırlarca sonra yazılmış muhtelif tasavvuf kitaplarında, yahut menakıp mecmualarında ona isnad edilen bazı sözler, bazı hareketler, birtakım menkıbeler mevcuttur.
Divan-ı Hikmet adı altında toplanan manzumelerin muhtelif Yesevî dervişlerine ait olduğu üzerinde durulmaktadır. Zira bugün kütüphanelerde mevcud olan bu kitabın, eski bir nüshasını bulmak şimdiye kadar mümkün olamamıştır.
Manzumeleri bilhassa 4/3= 7 ve 4/4/4= 12 hece vezinleri ile, dörtlükler şeklinde yazılmış, yarım kafiye ve redif kullanılmıştır. Dörtlüklerden mürekkep bazı uzun manzumelerde her dörtlüğün sonundaki mısraların kafiyeli olması, bunların umumî toplantılarda muayyen bir beste ile okunduğunu göstermektedir.4

3-RIFÂİYYE TARİKATI
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Muhammed Rüveym Bağdadî, 3. Ebû Saîd Yahya, en-Neccarî el-Vâsıtî, 4. Ebû Mansûr et-Tayib, 5. Şeyh Mansûr el-Betayihî er-Rabbanî, 6. Ahmed Rıfaî.

AHMED RIFÂÎ
Bazı müelliflere göre 500 yılının Muharrem'inde (Eylül 1106), diğerlerine göre 512 (1118)'de Basra bölgesinde Hasan köyünde doğmuştur. Babasını yedi yaşında iken kaybetmiştir. Seyyid Ahmed'i dayısı Mansûr büyütmüştür.
Mansûr, yeğenini Basra'ya göndererek Şafiî alimlerinden olan Ebû'l-Fadl Ali el-Vâsıtî ile dayısı Ebû bekr el-Vâsıtî'den ders okutmuştur. Yirmi yedi yaşında tahsilini bitirip Ebû'l-Fadl'dan icazet aldığı vakit Ümmü Âbide'ye yerleşmiş, dayısının ölümünden sonra da tarikat şeyhi olmuştur 540 (1145).
Ebû'l-Hüdâ'ya göre Ahmed Rıfaî hazretlerinin şu eserleri mevcuttu:
1. 577 (1181) ve 578 yıllarında irad etmiş olduğu iki hitabe,
2. Kasidelerinden teşekkül eden bir divan.
3. Dua, vird ve hizibleri ihtiva eden bir mecmua,
4. Bazı vesileler ile söylemiş olduğu birçok sözler ki, bunlardan bazıları meviza denilecek kadar uzundur.
Ahmed Rıfaî önce Mansûr'un yeğeni Hatice ile evlenmiş, onun vefatından sonra Muhammed bin el Kasımiyye'nin kızı Nefise'yi nikahlamıştır. Bu hanımından birçok çocuğu olmuştur.
İbn Celal "Cilâu's-Sadâ" isimli kitabında Ahmed Rifaî'yi:
"Muaşereti güzel, maişeti kolay ve sade, nefsi gani, ilmi çok, ketum, sözünde duran, kusurları örten, fukara ile düşüp kalkan, ezaya sabır gösteren, düşmana bile nasihat eden insanların sevinç ve üzüntülerine iştirak eden" bir zat olarak tavsif ediyor.
"Sahibu'l-Berâhin" isimli kitabında ise Ahmed Rıfaî'nin:
"Sözünde duran, şehvete düşkün olmayan, kanaatkar, eline geçeni bezleden, kötü söz asla söylemeyen, az yiyip içen, insanların her işlerine koşan, onlara faydalı olmaya çalışan" kimse olduğundan bahsetmiştir.5
Rıfâiyye tarikatinin şubeleri:
Haririyye, Keyaliyye, Sayyadiyye, Aziziyye, Cendeliyye, Aclâniyye, Katnâniyye, Fazliyye, Vâsitiyye, Cebertiyye, Zeyniyye, Nûriyye, Mağrûfiyye.6

4-MEDYENİYYE TARİKATI
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Hüseyin bin Ahmed el-Kâtib, 4. Ebû Osman el-Mağribî, 5. Ebû Kasım Ali bin Abdi'l-Vahid el-Kürkânî, 6. Ebûbekr bin Abdillah et-Tûsî, 7. Ebû'l-Fütûh Necmüddin Ahmed Gazzalî, 8. Ebû'l-Fadl Muhammed Bağdadî, 9. Ebû'l-Berekât Ali Bağdadî, 10. Ebû Ya'za el Mağribî, 11. Ebû Saîd Mağribî, 12. Ebû Medyen Şuayb bin el-Hüseyn el-Mağribî.

EBÛ MEDYEN ŞUAYB
Meşhur Endülüs mutasavvıfı, İşbiliyye civarındaki Cantillana kasabasında doğmuş, 594 (1197-1198) tarihinde vefat etmiş ve Tilemsen yaknıında el-Ubdâd'a defnedilmiştir.
Fakir bir aileye mensuptu. Henüz küçük yaşlarında Kur'an-ı Kerim'i ezberlemiş ve yine o sıralarda dokumacılık san'atını da öğrenmiştir.
Daha sonra tahsil için Fas'a gitmiş, orada tasavvufa meyletmiş ve Şeyh Ebû Ya'san'dan faydalanmıştır. Dünyayı ve ona karşı olan muhabbeti terkederek tasavvufî mertebeleri aşmış ve kutubluk makamına yükselmiştir.
Fas'da birkaç senelik ikametten sonra Mekke'ye gitmiş ve rivayete göre orada meşhur Abdü'l-Kadir Gîlanî ile buluşmuştur. Mekke'den ayrılıp Becâye şehrine yerleşmiş, orada büyük şöhret kazanmıştır.
Neşrettiği akideler Sultan Ebû Yusuf, Ya'kûb'u kuşkulandırmış ve Merakeş'e celbedilmiştir. Ancak bu seyahat sırasında yolda vefat etmiş ve Rabiatü'l Ubbâd'a defnedilmiştir. Ubbâd köyündeki mezarı halen ziyaretgahdır.
İbnü'l-Arabî, Fütûhat-ı Mekkiyye'sinde ondan pekçok bahsetmiş ve birçok hikayeler nakletmiştir. Fakat bununla beraber onu hiç görmemiştir.7
Ebû Medyen tarafından ta'lim edilen akide Yahya bin Haldûn'a göre onun ekseriya tekrar ettiği şu beyitte hülasa edilmiştir.
"Eğer hakikî hedefe ulaşmak istiyorsan, Allah'tan başka maddî ve maddeye bağlı bulunan herşeyi terket".
Ebû Medyen'in eserleri bazı tasavvufî ve dinî şiirler ile, bir vasiyye ve bir akideden ibarettir. Bu yazmalar Paris ve Cezayir milli kütüphanelerinde, arapça yazmalar kısmında mevcuttur.8
Medyeniyye tarikatinin şubeleri:
Cebertiye, Meymûniyye, Deccâniyye, Ulvâniyye-i Hameviyye.9

5-KÜBREVİYYE TARİKATI
1. Ebu Necib Abdü'l-Kahir Zıyaüddin Sühreverdî, 2. Rûzbihan Baklî, 3. İsmail Kasrî, 4. Ammâr Yasir, 5. Necmüddin Kübrâ.

NECMÜDDİN KÜBRÂ
Kübreviyye veya Zehebiyye tarikatinin kurucusu olup, XII, XIII. asır İran sofîlerinin en mühim şahsiyetlerinden biridir. İsminin tamamı Ahmed bin Ömer Ebû'l-Cennab Necmüddin Kübrâ el-Hivakî el-Harezmî'dir.
Sofîliğin gelişmesinde rolü pek büyük olmuştur. Onun birçok talebeleri arasında tasavvufî akidenin büyük mümessillerini bulmaktayız.
Münazara ve mübaheseyi çok sevdiğinden ve her münazarada hasımlarını yendiğinden kendisine, "et-Tammetü'l-Kübra" ismi verilmiştir. Bu isim sonraları çok meşhur olmuş, zamanla baştaki kelime de unutularak sadece "Kübra" denmiştir.
Necmüddin Kübrâ 540 (1145) senesinde dünyaya gelmiş, genç yaşta seyahatlere çıkmış ve Mısırda meşhur Şeyh Rûzbihan el-Vezzah el-Mısrî ile tanışmış, onun müridi olmuş ve şeyhinin nezareti altında son derece sıkı riyazet geçirmiştir. Bu sırada şeyhin teveccühünü kazanmış ve kızı ile evlenmiştir. Necmüddin birkaç sene Mısır'da kalmış, bu zaman zarfında iki oğlu dünyaya gelmiştir.
Bir gün İmam Ebu Nasr Hafza'nın Tebriz'de "sünne" hakkında güzel dersler verdiğini duymuş, bunun üzerine hemen oraya hareket ederek Sermeydan mahallesinde Zahide hankâhında oturan mezkur kelam aliminin derslerine devam etmiştir.
Necmüddin "Şerhü's-Sünne ve'l-Mesalih" adında mukaddime mahiyetindeki kelama dair eserini burada yazmıştır.
Bundan sonra Şeyh Necmüddin Ammar-ı Yasir'e intisap etmiş, onun tavsiyesi üzerine tam bir sofî olabilmek için, İsmail Kasrî'nin mektebine girmiştir. Buradan ikinci hırkayı (hırkayı teberrük) almış ve şeyhinin yanına dönmüştür.

Şeyh Rûzbihan, Necmüddin'e anayurdu olan Harezm'e gidip, oradaki insanları irşad etmesi için tavsiyede bulundu. Bu tavsiyeye uyan Necmüddin ailesi ile birlikte Harezm'e gidip yerleşerek orada bir hankâh te'sis edip, Kübreviyye (Zehebiyye) tarikatini kurmuştur. Kısa bir zamanda tedris ve irşad halkası genişlemiştir. Talebeleri arasında Attâr'ın şeyhi Mecdüddin el-Bağdadî de bulunuyordu. 618 (1226) yılında vefat etmiştir.
Necmüddin çok verimli bir müellif idi. Sofîliği ilgilendiren çeşitli mes'eleler hakkında bir çok risaleler yazmıştır. Eserlerinin ekserisini arapça olarak te'lif etmiştir. Keşfü'z-Zünûn'da ona ait eserler şunlardır:
1. Usûlü'l-Aşere: Keşfü'z-Zünûn c. I, s. 114. Bu risale İsmail Hakkı Bursevî tarafından türkçe olarak şerh edilmiş ve 1256 (1840) yılında İstanbul'da basılmıştır.
2. Risaletün fi's-Sülûk: 632 (1234-35) senesinde yazılmıştır. Keşfü'z-Zünûn, c. I, s. 872.
3. Risaletü't-Turuk: Keşfü'z-Zünûn, c. I. s. 876.
4. Tevali't-Te'nis Bimelâli İbni İdris: Keşfü'z-Zünûn, c. I, s. 503.
5. Fevatihu'l-Cemal: Farsçadır, Keşfü'z-Zünûn, c. 2, s. 1292.
6. Hidayetü'l-Talibîn: Keşfü'z-Zünûn, C. 2, s. 2031.
7. Aynü'l-Hayât: Eserin birinci cildi Leningrad kütüphanesinde bulunmaktadır.10
Kübreviyye tarikatinin şubeleri:
Bahaiyye, Halvetiyye, Firdevsiyye, Nûriyye, Rükniyye, Hemedâniyye, Nûrbahşiyye, Berzenciyye.11

6-SÜHREVERDİYYE TARİKATİ
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Katib, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Ebû Ali Kürkânî, 6. Ebû Ali Nessâc, 7. Ahmed Gazzâlî, 8. Necib es-Sühverdî, 9. Ömer bin Muhammed Şihabüddin es-Sühreverdî.

ŞİHÂBÜDDİN SÜHREVERDÎ
Hazret-i Ebübekr evlâdındandır. Tasavvufta intisabı amcası Ebû'n-Necib Sühreverdî'yedir. 539 (1144) tarihinde doğmuştur.
Fıkıh, hadis, tasavvuf ve diğer ilimlerde zamanının en ileri gelenleri arasında bulunuyordu.
Pek çok eserler te'lif etmiştir. Bu eserlerinin arasında en meşhuru "Avârifu'l-Mearif'dir.
Asıl adı Ömer bin Muhammed olan Sühreverdî, bir rivayete göre 623 (1226), diğer bir rivayete göre de 632 (1234-35) tarihinde vefat etmiştir.
Abdü'l-Kadir Gîlanî ile görüştüğü, Abdü'l-Kadir'in ona:
"Sen Irak'ta meşhur olanların sonuncususun" dediği rivayet olunur.
Şihabüddin, zamanında Bağdad şeyhlerinin şeyhi olup, ekseri vakitlerini halkın müşkillerini halletmeye vakfederdi. Bir gün birtakım kimseler Sühreverdî'ye gelerek:
"Ey bizim efendimiz! Ameli terkederek tembel ve avare oluruz, eğer amel edersek, gönlümüze gurur gelir, bu hususta ne buyurursunuz?" diye sordukları zaman, cevaben o:
"Amele devam ediniz, gururun gelmemesi için de Allah'a dua ve istiğfarda bulununuz" buyurmuştur.12
Sühreverdî'nin eserleri:
1. Cezbü'l-Kulûb ila Muvasalati'l-Mahbûb: Halep'de 1328 (1910) yılında basılmıştır. 31 sayfadır." 13
2. Avarifü'l-Meârif: 63 babdır, 1294 (1877)'de Mısır'da İhyau'l-Ulûm kenarında olarak basılmıştır.14
Sühreverdiyye tarikatinin şubeleri:
Bedriyye, Zeyniyye, Bahâiyye, Kemaliyye, Ahmediyye, Necibiyye.15

7-EKBERİYYE TARİKATİ
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Hüseyn bin Ahmed el-Kâtib, 4. Ebû Osman el-Mağribî, 5. Ebû Kasım Ali bin Abdi'l-Vahid el-Kürkânî, 6. Ebübekr bin Abdillah et-Tûsî, 7. Ebû'l-Fütûh, Mecdüddin Ahmed Gazzâlî, 8. Ebû'l-Fadl Muhammed Bağdadî, 9. Ebû'l-Berekât Ali Bağdadî, 10. Ebû Ya'zî el-Mağribî, 11. Ebû Saîd Mağribî, 12. Ebû Medyen Şuayb bin el-Mağribî, 13. Muhyiddin İbnü'l-Arabî.

MUHYİDDİN İBNÜ'L-ARABÎ
İbnü'l-Arabî Muvahhidler sultanı Ebû Yusuf Ya'kûb devrinde 560 (1165) senesinde İspanya'daki Mürsiye'de dünyaya gelmiştir. Daha küçük yaşlarında ailesiyle birlikte İşbiliyye şehrine gitmiş, ilk tahsilini burada tamamlamıştır. Kur'an-ı Kerim'i ezberlemiş, tefsir, hadis ve fıkıh okumuştur.
İbnü'l-Arabî, meşhur Arap Tayy kabilesine mensûptu. Yakın cedleri hakkında fazla bir şey bilinmiyorsa da, anne ve baba tarafından nüfuz ve itibar sahibi kimseler olduğu anlaşılmaktadır.
Akrabaları arasında tasavvufî bilgilere sahip kimseler mevcuttu. Kendisi de, ifadesine göre, tasavvufta, kutubluk mertebelerine varmış bir zat idi.
Dayısı Ebû Müslim el-Havlânî de, kutubların büyüklerindendi.16
Diğer dayısı Yahya bin Yağân, Tilemsen şehrinin meliki bulunuyordu. İbnü'l-Arabî'nin rivayetine göre Ebû Abdillah et-Tûsî adlı bir şeyhin te'siri ile, hükümdarlığı bırakıp, tasavvuf yoluna girmiştir.17
Yine kendi ifadesine göre, babası Ali bin Muhammed'in de, devletin ileri gelenleriyle, bilhassa filozof İbn Rüşd ile dostluğu vardı.
İbnü'l-Arabî, bu tahsil sırasında bir aralık halvete çekilmiş her sahada ve bilhassa tasavvufi marifetler sahasında hiçbir şey bilmezken ve bu hususta hiçbir kitap da okumadan, mükaşefe tarikiyle bir çok şeylere muttali olarak halvetten çıkmıştır.
İbnü'l-Arabî, Endülüs'de bir müddet daha kaldıktan sonra, seyahate çıkmış Şam, Bağdad ve Mekke'ye giderek orada bulunan tanınmış alim ve şeyhlerle görüşmüş, onlardan pek çok istifade ve istifaze etmiştir.
Bir aralık Konya'ya gelip Selçuk meliki tarafından hürmet ve ikram görmüş, burada iken Sadrüddin Konevî'nin dul bulunan annesini de kendisine nikahlamıştır.
Bundan sonra tekrar Şam'a dönmüş ve 637 (1239) tarihinde orada vefat etmiştir.
Nefehat'ın beyanına göre, Bağdad ulemasından birisi Muhyiddin hakkında bir kitap te'lif etmiş ve bu kitapta musannefatının beş yüzden fazla olduğunu beyan etmiştir.18
Şeyh Şihâbüddin Sühreverdî'ye Muhyiddin İbnü'l-Arabî hakkında sual sordukları vakit, "O, hakikatler denizidir" diye cevap vermiştir.19
Molla Cami, Hoca Muhammed Parsa'nın "Füsûs" için, "can", "Fütûhat" için "gönül" dediğini rivayet eder.20
İbnü'l-Arabî'nin eserlerinin sayısı kendine de malum değildi. Hayatında dostlarının isteği üzerine birkaç defa bunların fihristini yapmak istemiştir. Bu fihristler birbirinden ayrı üç yazma halinde bugüne kadar gelmiştir.21
Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin eserlerinden bugün elde mevcut olanlarının bir kısmı şunlardır:
1. Fütûhat-ı Mekkiyye fi Esrâri'l-Mahkiyye ve'l Mülkiyye: Kendi el yazısı ile olan nüsha, Türk-İslam Eserleri Müzesi no. 1845-1881'dedir. Bu nüsha 31 cild halinde tertib edilmiştir.
2. Füsûsu'l-Hikem: Türkçeye çevrilmiştir.
3. Kitabü'l-İsra ilâ Makâmi'l-Esrâ.
4. Muhadaratü'l-Ebrâr ve Müsameretü'l-Ahyâr.
5. Kelamü'l-Abâdile.
6. Tacü'r-Resail ve Minhacü'l-Vesâil.
7. Mevakiu'n-Nücûm ve Metali' Ehilletü'l-Esrar ve'l-Ulûm.
8. Rühu'l-Kuds fi Münasahati'n-Nefs.
9. Et-Tenezzülatü'l-Mevsiliyye fi Esrari't-Taharat ve's-Salavat.
10. Kitabü'l-Esfar.
11. El-İsfar an Netaici'l-Esfar.
12. Divan.
13. Tercemanü'l-Eşvak.
14. Kitabu Hidayeti'l-Abdal.
15. Kitabu Taci't-Terâcim fi İşarati'l-İlm ve Lataifi'l-Fehm.
16. Kitabü'ş-Şevâhid.
17. Kitabu İşarati'l-Kur'an fi Âlaimi'l-İnsan.
18. Kitabü'l-Ba'.
19. Nisabü'l-Hirak.
20. Fazlu Şehâdeti't-Tevhîd ve Vasfu Tevhîdi'l-Mükinîn.
21. Cevâbü's-Sual.
22. Kitabü'l-Celal vehüve Kitabü'l-Ezel.22

8-ŞÂZELİYYE TARİKATI
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebûbekr Câfer bin Yûnus Şeyh Şıblî Bağdadî, 3. Abdurrahman Medenî, 4. Abdüsselam bin Meşiş Mağribî, 5. Ebû Hasan Ali eş-Şâzelî el-Mağribî bin Abdillah bin Abdi'l-Cebbar.

EBÛ'L-HASAN EL-MAĞRİBÎ EŞ-ŞÂZELÎ
İsmi, Ali bin Abdillah, künyesi Ebû'l-Hasan'dır. 553 (1158) tarihinde Afrika'da Septe civarında Kâin Gammâra bölgesi köylerinden birinde doğmuştur. Çocukluğu ve gençliği orada geçmiş tahsilini de o bölgede tamamlamıştır.
Şazel köyüne nisbetle meşhur olan Ebû'l-Hasan, tahsilini ikmal ettikten sonra va'z u nasihat ve ders okutarak herkesin teveccühünü ve takdirini kazanmıştır.
Sonraları seyahate çıkıp pekçok memleketler dolaşıp, zamanının ulema ve meşayihi ile görüşmüştür. Nihayet İskenderiye'ye gelerek orada yerleşmiştir.
Bir müddet İskenderiye'de kaldıktan sonra, Mısır'a gidip orada "İbn Atiyye ve Şifâ" okutmuştur. Bu derse, zamanın meşhur ulemasından İbni Hacib, İbni Abdisselam İzzeddin, İbni Dakîk, Abdü'l-Azim el-Münzerî, İbnü's-Salâh ve İbni Usfûr gibi zevat devam ederdi.
Feyzini birkaç vasıta ile Ebû Medyen hazretlerinden istihsal etmiştir.
654 (1256) tarihinde. Ramazan ayında hacca giderken Mekke yakınlannda bir sahrada vefat etmiş ve oraya gömülmüştür. Onun güzel sözlerinden bazıları şunlardır:
"Huzursuz kalbe sahip ve hiçbir eleme dûçâr olmamak ve günahlardan pak olmak istersen, amel-i salihayı çoğalt".
"Dünya ve ehl-i dünyadan gönül rabıtasını kesmeyen velayet rayihasını koklayamaz".
Terceme-i ahval-i sofiyyûnu hâvi bir eseri mevcuttur.23
Şazeliyye tarikatinin şubeleri:
Desûkiyye, Ahmediyye, Vefâiyye, Ruzûkiyye, Hanefiyye, Cezûliyye, Gaziyye, İseviyye, Nâsıriyye, İlmiyye, Mustariyye, Afîfiyye.24

9-MEVLEVÎYYE TARİKATI
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Şeyh Ebû'ş-şıblî, 3. Şeyh Muhammed Züccâc, 4. Ebûbekr en-Nessac, 5. Ahmed Gazzâlî, 6. Şeyh Ahmed el-Hatibî, 7. Bahâuddin Veled, 8. Burhanüddin et-Tirmizî, 9. Celâlüddin Rûmî.

MEVLÂNÂ CELÂLEDDİN RUMÎ
Mevlana Muhammed, mutasavvıf bir şair ve Mevlevî tarikatinin kurucusudur. 6 Rebiü'levvel 604 (30 Eylül 1207) tarihinde Belh şehrinde doğmuş(25) ve 5 Cemaziye'l-ahir 672 (17 Aralık 1273)'de Konya'da vefat etmiştir.
Hayatı için en muteber kaynak, oğlu Sultan Veled'in yazdığı "İbtidânâme"dir. Fakat bu kitapta hadiseler ekseriyetle kısa anlatılmaktadır.
Celalüddin'in babası Bahauddin Veled bin Hüseyn bin Hatıbî, "Sultanü'l-Ulema" unvanını haiz bir zat idi. Çok eskiden Belh şehrinde yerleşmiş, köklü bir ailenin ahfanındandı. Sultan Veled'in ifadesine göre Bahauddin, Moğol istilasından bir sene önce bu şehirden ayrılmıştır.
Bahauddin Veled önce hacca gitmiş, bu arada oğlu Celalüddin ile birlikte meşhur şair Attar ile buluşmak ve tanışmak için Nişabur'a gelmiştir. Şair Attar, Celalüddin'e "Esrarname"sini vermiştir.26
Bahauddin Veled'in Bağdad'da, Ömer Sühreverdî tarafından karşılandığı, halifenin verdiği hediyeleri reddettiği ve Medrese-i Mustansıriyye'de konakladığı söylenir.
Bahauddin Veled Hicaz'dan Şam yolu ile Anadolu'ya geçmiş ise de, hangi şehre gittiği bilinmemektedir. Zira "İbtidaname"de Rum ve Konya'dan başka bir memleket ismi zikredilmemektedir.
Bahauddin, Konya'da büyük bir şöhret kazanmıştır. Emirler ve hatta bizzat Alauddin Keykûbat, onun va'azlarına devam ederdi. Nihayet Konya'da iki sene kaldıktan sonra vefat etmiştir (18 Rebiü'l-ahir 628).
Hazret-i Mevlana, babasının vefatından sonra tedrise başlamış ve kısa zamanda takdir toplamıştır. Her tarafta onun dersine devam edebilme iştiyakıyla yanıp tutuşan insanlar çoğalmıştır.

Bir müddet sonra sofiyyûn yoluna meyledip, Konya'da bulunan Çelebi Hüsameddin'e intisab etmiş, sonraları Şemsüddin Tebrizî ile tanışması neticesi, zahiri ilimleri tamamen terkederek münzevî bir hayat yaşamaya başlamıştır. Hazret-i Mevlana'nın Şems-i Tebrizî ile sahralarda gezip dolaşması, talebeleriyle ilgilenmemesi dersleri tam manasıyla terketmesi birçok dedikodulara sebebiyet vermiştir. Muhitin fikirlerinin, Tebrizî'nin aleyhine gelişmesi, onun Konya'yı terketmesine sebeb olmuşsa da, Mevlana, Tebriz'e kadar giderek Şems'i alıp yine geri getirmeye muvaffak olmuştur.
Daha sonra tekrar Konya'dan ayrılan Tebrizî, bir daha bulunmamak üzere izini kaybetmiş, bu hal Hazret-i Mevlana'yı son derece kederlendirmiştir.
Hazret-i Mevlana, 5 Cemaziye'l-ahir 672 (17 Aralık 1273) tarihinde Konya'da vefat etmiş ve oraya gönülmüştür.27
Vefatına düşürülen tarih "İbret"tir.28
Mevlânâ'nın eserleri
1. Divan: Mevlana'nın divanı gazel ve rubâilerden müteşekkildir. Gazellerin ekserisinde mahlâs yerine Tebrizî ismi vardır. Bu sebeble divanına "Divanı Şems-i Tebriz" dahi denir. Bazı gazellerinde mahlâs olarak "Salâhuddin" ismi görülür.
2. Mesnevî-i Mânevî: Altı defterden mürekkeb olup, 25.700 beyti ihtiva eder. Mesnevî şârihi Ankaralı Rusûhi İsmail Dede yedinci defterini de bulup şerhetmiş ise de, bu defterin Mevlana'ya ait olmadığı bilinmektedir.
3. Fihi mâ Fîhh: Hazret-i Mevlana'nın sözlerini içine alan bir eser olup, hayatı bakımından bazı önemli bilgileri içine alır.
4. Mevaizü's-Seb'a: Hazret-i Mevlana'nın yedi öğüdüdür.
5. Mektûbat: Son iki eser "Anadolu Selçukîleri Mevlevi Betikleri" ismiyle Türkçeye tercüme edilmiştir.
Ben Kur'ân'ın bendesiyim
Hazret-i Mevlana'ya dair olan bahsi bitirmeden, mühim birkaç hususa daha temas etmek gerekiyor.
Hazret-i Mevlana: "Ben yaşadığım müddetçe Kur'an-ı Kerim'in bendesi (bağlısı, kölesi)yim ve onun emirlerine uyarım. Ben Muhammed Muhtar sallallahu aleyhi ve sellemin yolunun toprağıyım. Eğer benim sözlerimden bunun dışında bir söz nakleden olursa, hem o sözden, hem de nakledenden eza duyarım" buyurmuştur.
Gel, yine gel!
Mevlana'nın meşhur bir rubâisi de vardır ki, bu rubâi aleyhde ve lehte söylentilere sebeb olmuştur. Rubâinin manası, iyi tahlil edilerek izah edilmediği için Mevlana muhibbi sofiler bir kalemde rubâinin Mevlana'ya isnadıni reddetmişler, kabul edenler de zahir delaletine göre mana vermişler ve bu suretle hakikat kapalı kalmıştır. Meşhur rubâi şöyledir; şöylece terceme edilebilir:
"Sen gel, ne olursan, ol yine gel! Kafir, ateşperest, putperest hasılı her ne mezhebte olursan ol yine gel! Zira bizim dergahımızda ümit kapısı kapalı değildir, yeis yoktur. Sen günahkar da olabilirsin, belki yüz kerre tevbeni bozmuş olabilirsin, ümitsizliğe düşme, yine gel!" şimdi bu parçadan şöyle hatalı bir mana çıkarıyorlar:
"Bizim dergahımız öyle bir dergahdır ki, orada cins ve mezheb tefrik edilmez. Biz hepsini hoş görürüz, hepsi Allah'ın kuludur, herkes bir yoldan Hakk'a gitmek istemektedir, topluca bir arada hu çekelim, beraber olalım."
Kur'an'a bende olan ve Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellemin yolunda bulunduğunu beyan eden bir mürşid, hak ve batılı ayırdetmeden, tarik-i müstakîme nasıl rehber olabilir? O halde rubâinin manası nedir?
Hazret-i Mevlânâ demek ister ki:
Sen doğuştan veya herhangi yanlış bir telkine uyarak hakikati kaybetmiş isen, yani mezheb ve meslekin her ne olursa olsun, bizim dergahımıza gel ki, o dergahta ümitsizlik yoktur. Kur'an-ı Kerim: "Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyiniz"29 buyuruyor. Bizi sizi işte bu, ye'si reddeden dergaha çağırıyoruz. Kur'an-ı Kerim ayeti, rahmet ve mağfiretle doludur. Ömründe ve hayatının son deminde bir kere tevhid edeni cennetle tebşir eden30 son dinin büyük Peygamberinin yolunda bulunanı dergahımıza davet ediyoruz. Sen günahkar olsan da yine ümidini kesme. Çünkü yine o büyük Peygamber: "Günahından tevbe eden günah işlememiş gibidir"31 buyurmuştur.
Ayrıca Buharî-i şerifte şöyle bir hadis-i şerif vardır: "Şeytan diyor ki: Senin izzet ü celaline yemin ederim ki, ruh insanoğlunda bâki kaldıkça, ben onun içinden çıkmam, iğvâ eder dururum". Ona karşı Zü'l-Celal buyuruyor: "Ben de izzet ü celalime yemin ederim ki, ruh onda bâki kaldıkça tevbe ile masiyetkar kulumun arasını açmam yani tevbe eder, affederim".
Şu halde kul asi de olsa, günahkar da olsa tevbe edince Cenab-ı Hak tevbesini kabul buyuruyor. Buna dair bir çok nusûs vardır.
İmdi Mevlana'nın rubâisine ters bir mana vermeye mahal kalmamaktadır. Maksadı tevhîde, İslama davettir. Ancak tevhîde davet, manası çekip uzatılan vahdete davet demek değildir.

10-BEDEVİYYE TARİKATİ
1. Ma'rûf Kerhî, 2. Şihabüddin Ahmed Tebrizî, 3. Şemsüddin Muhammed bin Yusuf Mağribî, 4. Abdü'l-Kuddüsî el-Mağrib, 5. Ebû Talib Abdürrezzak Endülisî, 6. Nureddin Hamid, 7. Abdülmecid el-Mağribî, 8. Zeynüddin Abdü'l-Celil İbni Abdirrahman, 9. Bedrüddin Seyyid Şerif Hasan Mağribî, 10. Eş-şeyh Ebû'l Abbas Seyyid Ahmed el-Bedevî.

EBÛ'L ABBAS AHMED BİN ALİ EL-BEDEVÎ
596 (1200) tarihinde Fas şehrinde doğup, yedi yaşında iken ailesiyle birlikte Mekke'ye gitmiştir.
Şeceresi Hazret-i Ali'ye, hatta Ra'ad ve Adnan'a kadar uzatılmıştır. Ahmed'in birçok lakabı vardır. Ona, Afrika bedevileri tarzında lisam (yüzü örten peçe) taşıdığından dolayı "el-Bedevî" deniliyordu.
Mekke'ye yapılan seyahat 603-607 (1206-1210) yılları arasındadır. Bedevilerin, bu aileye fevkalade hüsn-i kabul gösterdikleri söylenir. El-Bedevî, bu seyahatinden sonra Mısır'a gitmiştir.
Hicrî 627 yılına doğru Ahmed Bedevî'de derûnî bir tahavvül vukû'a gelmiştir. 633 tarihinde gördüğü bir rüya üzerine Irak ve Şam'a gitmiş ve daha sonra Mısır'ın Tanta kasabasına, yerleşmiştir. Bu suretle Bedevî, Tantavî nisbetiyle de şöhret bulmuştur.
Kendisi yedi kıraat üzerine Kur'an-ı Kerim okur ekseri vakitlerini ibadetle geçirirdi.
Tanta'da, evin damına çıkar, yüzünü güneşe çevirip, gözleri kızarıp bozuluncaya kadar hareketsiz dururdu. Bazan uzun bir sükûta dalar, bazan devamlı sayhâlar koparırdı. Geceleri Kur'an-ı Kerim okumak adeti idi.
Tanta'da 41 sene kadar ömür sürdü. Onun güzel sözlerinden bazıları şunlardır:
"Bizim tarikimiz, Kur'an, Sünnet, hakikat aşkı, safvet, doğruluk, ızdıraba sabır ve tahammül, ahde sadakat üzerine kurulmuştur".
"Başkasının felaketine sevinilmemeli; iftira etmemeli ve fenalık yapmamalı; kötülüğe; iyilikle mukabele etmelidir".
"Öksüze acı, çıplağı giydir, açı doyur, garibe ve misafire layık olduğu hürmeti gösterip; bu suretle belki Allah'a yaranırsın. Sirke nasıl balı bozarsa, dünya sevgisi de takvayı öyle bozar".
Bedevî tarikatinin alameti kırmızı hırka, nikâb ve kırmızı alemdir. Ahmed Bedevî 12 Rebiü'l-evvel 675 (24 Ağustos 1276) -'da Tanta'da vefat etmiş ve orada defnolunmuştur.32
Ahmed Bedevî'nin eserleri şunlardır:
1. Evrâd.
2. Salatlar: Bunlar hakkında hicrî XII. asrın meşhur sofîsi Abdurrahman bin Mustafa Aydarus "Fethu'r-Rahmân" ünvanlı bir şerh yazmıştır.
3. Vasâya: Manevî vasiyetnamesidir. Bu eserinde, başta Kur'an ve sünnete sıkı sıkıya bağlanma nasihati gelir. Geceleyin kılınan namazın her rek'ati, gündüz kılınan bir nafile rek'atten daha makbuldür. Bilhassa zikrin kıymeti pek yüksek tutulmuştur; fakat buna kalbin iştiraki lazımdır. Kalb iştirak etmezse, zikir sadece yaygaradan ibaret kalır. Zikrin son semeresi vecid'dir, Allah aşkıdır, Şu suretle doğar: Allah'ın vahdeti üzerine teemmül ederken tebcil edilen kalbe, nûr-i ilahîden bir şua düşer. O zaman onun içinde sevgiyle karışık yakıcı bir arzu doğar ve o, kuvvetle ona sımsıkı bağlanır. İman, en çok kıymeti haiz olan şeydir. İçten inanan en mükemmel müslümandır.
Bedeviyye tarikatinin şubeleri:
Şenaviyye, Metbûliyye, Halebiyye, Beyûmiyye, Merzûkiyye, Sutûhiyye, Ulvâniyye.33

11-DESUKİYYE TARİKATİ

SEYYİD İBRAHİM BURHANEDDİN DESÛKÎ
Dört kutubtan biri ve Desûkiyye (Düssûkiyye) tarikatinin pîridir. Desûkiyye tarikati Şazeliyye tarikatinin bir şûbesidir.
Aşağı Mısır'da Desûk (Düsûk) kasabasında 636 (1238) tarihinde doğmuştur. Babası Ebû'l-Feth bin Abdi'l-Ganâim el-Vasıtî'nin damadı ve halifesi Ebû'l-Mecd'dir. Nesebi Hazret-i Ali'ye kadar ulaşır.
Babası Rıfaî tarikatine mensuptur. Bu cihetle babasının Rıfaî hırkasını giyen Desûkî (Dusûkî), sonra da hem Rıfaî hem Sühreverdî olan Şeyh Necmüddin el-İsfahanî'ye intisap etmek suretiyle, her iki tarikatten de hırka giymiştir.
Hayatının yirmi senesini Desûk'taki halvethanesinde eser yazmakla geçiren Desûkî 676 (1272) Tâcü'l-Arus'a göre 692 (1294) tarihinde vefat etmiştir.
Tarikat ehli arasında, her birisinin Hulefa-i Raşidîn'den birinin hidayet ve irşadına mazhar olduğu kabul edilen dört kutubdan Desûkî, İmam Ali'nin maneviyatına varis addedilerek, kitaplarda keramet ve harikulada hal sahibi velîlerin en önde geleni olarak zikredilir.
Desûkî, şeriate son derece kuvvetle yapışmıştır. Bu sebeble tarikatinde şeriatten ayrılmamayı esas ittihaz etmiştir. Müridlerine, şeriate azami derecede uymalarını tavsiye ettiği gibi, aynı zamanda şeyhin telkin ettiği şeyleri de bizzat nefislerinde tatbik etmek suretiyle hakikat ile şeriati mezcetmeleri üzerinde ısrarla dururdu.
Şeriatten ayrılan kimse en yakın hatta evladı dahi olsa, onun nazarında makbul değildi. Bununla beraber şeriate yapışan kimseyi, dünyanın öbür ucunda da bulunsa ve hatta onu hiç tanımasa, yine evladı telakki ederdi.
Onun inancına göre şeriat asıl, tarikat fer'îdir.
Desûkî, tarikati dünya menfaatlerine alet edenlere hücum eder, eserlerini de sadece bazı mes'eleleri izah maksadıyla yazdığını söylerdi.
Desûkî'nin oğlu olmadığı için, tarikatini kendisinden sonra kardeşi es-Seyyid Ebû'l-Ümrân Şerefüd'din Mûsa yaymıştır.34
Desûkiyye tarikatinin şubeleri: Şernûbiyye ve Âşuriyye.35

12-SA'DİYYE TARİKATİ
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Katib Mısrî, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Ebû Kasım Ahmed Kürkanî, 6. Ebü-bekr Nessac Muhammed Tûsî Ali bin Abdillah, 7. İbrahim Ebû'l-bakâ, 8. Ebû'l-Berekât Bağdadî, 9. Ebû Saîd Endülisî,10. Ebû Medyen Mağribî, 11. Abdullah Şeybânî, 12. Yunus bin Şeybanî, 13. Sa'düddin Cebbâvî eş-Şeybanî.

SA'DÜDDİN BİN MÛSÂ EL-CEBBÂVî EŞ-ŞEYBÂNÎ
Künyesi Ebû'l-Fütûh, ismi Muhammed Sa'düddin'dir. 593 (1197) senesinde Havran'da dünyaya gelmiştir. Sonraları Cebbâ isimli beldeye giderek oraya yerleşmiştir. Cebbâ, Suriye'de, Havran ovasıyla Kudüs şehri arasında ve Kudüs'e 50-60 kilometre uzaklıkta bir köydür.
Tarikati üç vasıta ile Ebû Medyen el-Mağribî hazretlerine müntehi olur.
Sa'düddin 700 (1301) tarihinde Cebbâ'da vefat etmiştir.
Harirîzade: "Abiku's-Saadeti'l-Ebediyye fi Tariki Saadeti's-Sa'diyye" namında bir eser vücûda getirmiştir.
Sa'diyye tarikatinin şubeleri: Tağlebiyye, Vefaniyye, Aciziy-ye, Selamiyye.36

13-NAKŞİBENDİYYE TARİKATI
1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebu Ali Katib, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Şeyh Ebû'l-Kasım, 6. Ebu Ali Fârmedî, 7. Hoca Yusuf Hemedanî, 8. Abdü'l-Halik Gücdüvânî, 9. Hoca Ârif Rîvigirî, 10. Hoca Mahmud İncir Fağnevî, 11. Hoca Ali Râmitenî (Hazret-i Azizân), 12. Hoca Muhammed Baba Simâsî, 13. Seyyid Emîr Külal, 14. Hoca Bahâüddin Nakşibend.

BAHÂÜDDİN BİN MUHAMMED EL-BUHÂRÎ
718 (1318) tarihinde Buhara civarında "Kasr-ı Ârifan" isimli köyde doğmuştur.
Bahaüddin henüz üç günlük bir çocuk iken, Kasr-ı Arifan'a gelen Hoca Muhammed Baba Simasî (Sammâsî) tarafndan manevî evlatlığa kabul edildi ve büyüdüğü zaman da tasavvufi terbiyesi o sırada beraberinde bulunan Seyyid Emîr Külal'e bırakıldı.37
Bahaüddin'de, manevî mürşidi Seyyid Abdü'l-Halik el-Gücdüvânî'nin te'siri daha büyük olduğu ileri sürülmektedir. Nitekim kendisinin Emîr Külal'in aksine Abdü'l-Halik Gücdüvanî'ye uyarak zikr-i hafîyi tercih etmesi, bu sözü te'yid etmektedir.
Zikr-i hafiyi müdafaa ile ona göre amel eden Bahaüddin'in bu hareket tarzı Emîr Külal'in müridlerinin şikayetine yol açmış, fakat şeyh, her bakımdan çok takdir ettiği Nakşibend'in bu türlü hareketini hoş karşılamıştı.

10-17-2012, 00:19	#1 (permalink)
Başak Üyelik tarihi: Mar 2012 Mesajlar: 91 Konular: 88 Karma Puanı: 2	Türk Tarihinde Önemli Tarikatler ve Kurucuları Bu bölümde büyük tarikatlerin ve vaktiyle Türkler arasında yaygın olanların pîrlerinin terceme-i hallerini ve bizler için faydalı olan sözlerini zikrederek bu hususta muhtasar bir malumat verilecektir. Tarikat şeyhleri hakkında müridleri tarafından pek çok menkıbevî eserler yazılmış ve neşredilmiştir. Fazla bilgi edinmek isteyenler bu gibi kitaplara müracaat edebilirler. 1-KÂDİRİYYE TARÎKATİ 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Bekr eş-Şibli, 3. Abdurrahman et-Temîmî, 4. Ebû'l-Hasan Ali bin Muhammed el-Kureyşî el-Hünkarî 5. Ebû Saîd el-Mahzûmî, 6. Abdü'l-Kadir Gîlanî. ABDU'L-KÂDİR GÎLÂNÎ Künyesi Muhyiddin Ebû Muhammed bin Ebi Salih'dir. Gavs-ı A'zam diye şöhret bulmuştur. Evliyaullahın büyüklerindendir ve Kâdiriyye tarikatinin pîridir. Nesebi İmam Hüseyin bin Ali bin Ebîbekr hazretlerine vâsıl olur. 470 (1077-78) tarihinde İran'ın Gîlan kasabasında dünyaya gelmiştir. Genç yaşında tahsil için Bağdad'a gitmiştir.1 Kadı Ebû Saîd Mahzûmî'den fıkıh, Ebû Bekr bin el-Muzaffer ile diğer meşhur muhaddislerden hadis dinlemiş, bilahare va'z ve tedrise başlamıştır. Hanbelî mezhebine mensuptur. Sonraları Ebû Zekeriyya et-Tebrîzî'den edebiyat okumuştur. Tahsilini tamamlayıp, bir müddet daha Bağdad'da va'z u nasihatte bulunduktan sonra, halvete çekilip, riyazetle yaşamaya başlamıştır. Bundan sonra seyahate çıkıp, mücahede-i nefse ve sahralarda ikametle zühd ve ibadete koyulmuş, o sıralarda Şeyh Ahmed Debbâs'la sohbet edip, kendisinden ahz-ı tarikat etmiştir. 528 (1134) tarihinde Ebû Sa'd Medresesi'nde ders verirken, aynı zamanda usûl-i fıkıh ve tasavvufa ait bazı kitaplar yazmıştır. 561 (1166) tarihinde Bağdad'da vefat etmiştir. Abdü'l-Kadir'in telifâtı umumî olarak dinî mevzulara aittir ve ekserisi va'z ve hutbelerden ibarettir: 1. El-Gunye li Talibi Tarîki'l-Hakk: Sülûk ve ahlaka ait bir risaledir. Kahire'de 1288 (1871) tarihinde tab' edilmiştir. 2. El-Fıkhu'r-Rabbânî: 545-546 (1150-1151) yılları arasında verdiği altmış iki va'zdan ve bir zeyilden ibarettir. Bu kitap da 1302 (1885) tarihinde Kahire'de basılmıştır. 3. Fütûhu'l-Gayb: Oğlu Abdürrezzak'ın topladığı çeşitli mevzular hakkında babası tarafından verilmiş yetmişsekiz va'azı havidir. 1304 (1887) tarihinde basılan "Behcetü'l-Esrar"ın kenarındadır. 4. Hizbü Beşâiri'l-Hayat: Tasavvufî evraddan ibarettir. İskenderiye'de 1304 (1887)'de basılmıştır. 5. Cilau'l-Hâtır min Kelami'ş-Şeyh Abdi'l-Kadir: Keşfü'z-Zünûn, c.1, s. 592'de zikredilmiştir. 6. El-Mevâhibu'r-Rabbaniyye ve'l-Fütûhu'r-Rabbaniyye fi Meratibi'l-Ahlaki's-Seniyye ve'l-Makamati'l-İrfaniyye: Ravza-tü'l-Cennat, s. 441'de zikredilmiştir. 7. Yevakîtü'l-Hikem: Keşfü'z-Zünûn, c. 2, s. 2053'de zikredilmiştir. 8. El-Füyûzatü'r-Rabbaniyye fi'l-Evradi'l-Kadiriyye: Bu eser de 1303 (1886) tarihinde Kahire'de basılmıştır. 9. Behcetü'l-Esrâr ve diğer terceme-i hal eserlerinde mevcut olan mev'izalarından ibarettir. Eserlerindeki mev'izaların umumî mevzuları şudur. Müridin bir müddet çile devresini geçirerek, dünyadan tamamiyle el çekmesi ve bundan sonra tekrar dünyaya dönüp, ondan haz ve nasibini alarak, başkalarını irşad etmesi.2 Kadiriyye tarikatinin şubeleri: Esediyye, Ekberiyye, Mukaddesiyye, Garibiyye, Eşrefiyye, Rûmiyye, Yâfiyye, Hamadiyye, Hilâliyye, Hindiyye'dir.3 2-YESEVİYYE TARİKATİ 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbârî, 3. Ebû Ali Kâtip, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Şeyh Ebû Kasım Kürkanî, 6. Ebû Ali Faremedî, 7. Hoca Yusuf Hemedânî, 8. Ahmed Yesevî. HOCA AHMED YESEVÎ Ahmed Yesevî, ilk tahsil yıllarını Yesi'de geçirdikten sonra Maveraünnehr'in büyük İslam merkezi olan Buhara'ya geldi. Buhara o sırada İslam kültürünün çok mühim bir merkezi bulunuyordu. Ahmed Yesevî, Buhara'da devrin en ileri gelen alim ve mutasavvıflarından Şeyh Yusuf Hemedanî'ye intisap ederek, onun nüfuzu altında kaldı ve onunla beraber birçok yerleri gezdi. Şeyhinin büyük teveccühünü kazanarak onun üçüncü halifesi oldu. Ahmed Yesevî ilk iki halifeden sonra 555 (1160)'de Buhara'da şeyhin postuna geçti; bilahare Yesi'ye döndü. 562 (1166)'de ölümüne kadar bu şekilde kuvvetli bir tasavvuf propagandası yaptı. Ahmed Yesevî, Sir-Derya havalisinde, Taşkent ve mülhakatında, Seyhun ötesindeki bozkırlarda büyük bir nüfuz kazandı. Bütün İslam tarikatlerinde mevcut olan bir usul gereğince Ahmed Yesevî de henüz hayatta iken bazı halifelerini çeşitli memleketlere göndermiştir. Bugün bu halifelerinden çoğu o memleketlerde yadedilmektedir. Bu arada halkın kolayca anlayabileceği tarzda, hece vezni ile ve Türkçe, sofiyane manzumeler yazdı. Bu manzumeleri biraraya getirilip "Divan-ı Hikmet" ismi verilen bir kitapta toplanmıştır. Bugün elimizde Ahmed Yesevî tarafından yazılmadığı tesbit edilmiş bir eser mevcut değildir. Ölümünden asırlarca sonra yazılmış muhtelif tasavvuf kitaplarında, yahut menakıp mecmualarında ona isnad edilen bazı sözler, bazı hareketler, birtakım menkıbeler mevcuttur. Divan-ı Hikmet adı altında toplanan manzumelerin muhtelif Yesevî dervişlerine ait olduğu üzerinde durulmaktadır. Zira bugün kütüphanelerde mevcud olan bu kitabın, eski bir nüshasını bulmak şimdiye kadar mümkün olamamıştır. Manzumeleri bilhassa 4/3= 7 ve 4/4/4= 12 hece vezinleri ile, dörtlükler şeklinde yazılmış, yarım kafiye ve redif kullanılmıştır. Dörtlüklerden mürekkep bazı uzun manzumelerde her dörtlüğün sonundaki mısraların kafiyeli olması, bunların umumî toplantılarda muayyen bir beste ile okunduğunu göstermektedir.4 3-RIFÂİYYE TARİKATI 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Muhammed Rüveym Bağdadî, 3. Ebû Saîd Yahya, en-Neccarî el-Vâsıtî, 4. Ebû Mansûr et-Tayib, 5. Şeyh Mansûr el-Betayihî er-Rabbanî, 6. Ahmed Rıfaî. AHMED RIFÂÎ Bazı müelliflere göre 500 yılının Muharrem'inde (Eylül 1106), diğerlerine göre 512 (1118)'de Basra bölgesinde Hasan köyünde doğmuştur. Babasını yedi yaşında iken kaybetmiştir. Seyyid Ahmed'i dayısı Mansûr büyütmüştür. Mansûr, yeğenini Basra'ya göndererek Şafiî alimlerinden olan Ebû'l-Fadl Ali el-Vâsıtî ile dayısı Ebû bekr el-Vâsıtî'den ders okutmuştur. Yirmi yedi yaşında tahsilini bitirip Ebû'l-Fadl'dan icazet aldığı vakit Ümmü Âbide'ye yerleşmiş, dayısının ölümünden sonra da tarikat şeyhi olmuştur 540 (1145). Ebû'l-Hüdâ'ya göre Ahmed Rıfaî hazretlerinin şu eserleri mevcuttu: 1. 577 (1181) ve 578 yıllarında irad etmiş olduğu iki hitabe, 2. Kasidelerinden teşekkül eden bir divan. 3. Dua, vird ve hizibleri ihtiva eden bir mecmua, 4. Bazı vesileler ile söylemiş olduğu birçok sözler ki, bunlardan bazıları meviza denilecek kadar uzundur. Ahmed Rıfaî önce Mansûr'un yeğeni Hatice ile evlenmiş, onun vefatından sonra Muhammed bin el Kasımiyye'nin kızı Nefise'yi nikahlamıştır. Bu hanımından birçok çocuğu olmuştur. İbn Celal "Cilâu's-Sadâ" isimli kitabında Ahmed Rifaî'yi: "Muaşereti güzel, maişeti kolay ve sade, nefsi gani, ilmi çok, ketum, sözünde duran, kusurları örten, fukara ile düşüp kalkan, ezaya sabır gösteren, düşmana bile nasihat eden insanların sevinç ve üzüntülerine iştirak eden" bir zat olarak tavsif ediyor. "Sahibu'l-Berâhin" isimli kitabında ise Ahmed Rıfaî'nin: "Sözünde duran, şehvete düşkün olmayan, kanaatkar, eline geçeni bezleden, kötü söz asla söylemeyen, az yiyip içen, insanların her işlerine koşan, onlara faydalı olmaya çalışan" kimse olduğundan bahsetmiştir.5 Rıfâiyye tarikatinin şubeleri: Haririyye, Keyaliyye, Sayyadiyye, Aziziyye, Cendeliyye, Aclâniyye, Katnâniyye, Fazliyye, Vâsitiyye, Cebertiyye, Zeyniyye, Nûriyye, Mağrûfiyye.6 4-MEDYENİYYE TARİKATI 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Hüseyin bin Ahmed el-Kâtib, 4. Ebû Osman el-Mağribî, 5. Ebû Kasım Ali bin Abdi'l-Vahid el-Kürkânî, 6. Ebûbekr bin Abdillah et-Tûsî, 7. Ebû'l-Fütûh Necmüddin Ahmed Gazzalî, 8. Ebû'l-Fadl Muhammed Bağdadî, 9. Ebû'l-Berekât Ali Bağdadî, 10. Ebû Ya'za el Mağribî, 11. Ebû Saîd Mağribî, 12. Ebû Medyen Şuayb bin el-Hüseyn el-Mağribî. EBÛ MEDYEN ŞUAYB Meşhur Endülüs mutasavvıfı, İşbiliyye civarındaki Cantillana kasabasında doğmuş, 594 (1197-1198) tarihinde vefat etmiş ve Tilemsen yaknıında el-Ubdâd'a defnedilmiştir. Fakir bir aileye mensuptu. Henüz küçük yaşlarında Kur'an-ı Kerim'i ezberlemiş ve yine o sıralarda dokumacılık san'atını da öğrenmiştir. Daha sonra tahsil için Fas'a gitmiş, orada tasavvufa meyletmiş ve Şeyh Ebû Ya'san'dan faydalanmıştır. Dünyayı ve ona karşı olan muhabbeti terkederek tasavvufî mertebeleri aşmış ve kutubluk makamına yükselmiştir. Fas'da birkaç senelik ikametten sonra Mekke'ye gitmiş ve rivayete göre orada meşhur Abdü'l-Kadir Gîlanî ile buluşmuştur. Mekke'den ayrılıp Becâye şehrine yerleşmiş, orada büyük şöhret kazanmıştır. Neşrettiği akideler Sultan Ebû Yusuf, Ya'kûb'u kuşkulandırmış ve Merakeş'e celbedilmiştir. Ancak bu seyahat sırasında yolda vefat etmiş ve Rabiatü'l Ubbâd'a defnedilmiştir. Ubbâd köyündeki mezarı halen ziyaretgahdır. İbnü'l-Arabî, Fütûhat-ı Mekkiyye'sinde ondan pekçok bahsetmiş ve birçok hikayeler nakletmiştir. Fakat bununla beraber onu hiç görmemiştir.7 Ebû Medyen tarafından ta'lim edilen akide Yahya bin Haldûn'a göre onun ekseriya tekrar ettiği şu beyitte hülasa edilmiştir. "Eğer hakikî hedefe ulaşmak istiyorsan, Allah'tan başka maddî ve maddeye bağlı bulunan herşeyi terket". Ebû Medyen'in eserleri bazı tasavvufî ve dinî şiirler ile, bir vasiyye ve bir akideden ibarettir. Bu yazmalar Paris ve Cezayir milli kütüphanelerinde, arapça yazmalar kısmında mevcuttur.8 Medyeniyye tarikatinin şubeleri: Cebertiye, Meymûniyye, Deccâniyye, Ulvâniyye-i Hameviyye.9 5-KÜBREVİYYE TARİKATI 1. Ebu Necib Abdü'l-Kahir Zıyaüddin Sühreverdî, 2. Rûzbihan Baklî, 3. İsmail Kasrî, 4. Ammâr Yasir, 5. Necmüddin Kübrâ. NECMÜDDİN KÜBRÂ Kübreviyye veya Zehebiyye tarikatinin kurucusu olup, XII, XIII. asır İran sofîlerinin en mühim şahsiyetlerinden biridir. İsminin tamamı Ahmed bin Ömer Ebû'l-Cennab Necmüddin Kübrâ el-Hivakî el-Harezmî'dir. Sofîliğin gelişmesinde rolü pek büyük olmuştur. Onun birçok talebeleri arasında tasavvufî akidenin büyük mümessillerini bulmaktayız. Münazara ve mübaheseyi çok sevdiğinden ve her münazarada hasımlarını yendiğinden kendisine, "et-Tammetü'l-Kübra" ismi verilmiştir. Bu isim sonraları çok meşhur olmuş, zamanla baştaki kelime de unutularak sadece "Kübra" denmiştir. Necmüddin Kübrâ 540 (1145) senesinde dünyaya gelmiş, genç yaşta seyahatlere çıkmış ve Mısırda meşhur Şeyh Rûzbihan el-Vezzah el-Mısrî ile tanışmış, onun müridi olmuş ve şeyhinin nezareti altında son derece sıkı riyazet geçirmiştir. Bu sırada şeyhin teveccühünü kazanmış ve kızı ile evlenmiştir. Necmüddin birkaç sene Mısır'da kalmış, bu zaman zarfında iki oğlu dünyaya gelmiştir. Bir gün İmam Ebu Nasr Hafza'nın Tebriz'de "sünne" hakkında güzel dersler verdiğini duymuş, bunun üzerine hemen oraya hareket ederek Sermeydan mahallesinde Zahide hankâhında oturan mezkur kelam aliminin derslerine devam etmiştir. Necmüddin "Şerhü's-Sünne ve'l-Mesalih" adında mukaddime mahiyetindeki kelama dair eserini burada yazmıştır. Bundan sonra Şeyh Necmüddin Ammar-ı Yasir'e intisap etmiş, onun tavsiyesi üzerine tam bir sofî olabilmek için, İsmail Kasrî'nin mektebine girmiştir. Buradan ikinci hırkayı (hırkayı teberrük) almış ve şeyhinin yanına dönmüştür. Şeyh Rûzbihan, Necmüddin'e anayurdu olan Harezm'e gidip, oradaki insanları irşad etmesi için tavsiyede bulundu. Bu tavsiyeye uyan Necmüddin ailesi ile birlikte Harezm'e gidip yerleşerek orada bir hankâh te'sis edip, Kübreviyye (Zehebiyye) tarikatini kurmuştur. Kısa bir zamanda tedris ve irşad halkası genişlemiştir. Talebeleri arasında Attâr'ın şeyhi Mecdüddin el-Bağdadî de bulunuyordu. 618 (1226) yılında vefat etmiştir. Necmüddin çok verimli bir müellif idi. Sofîliği ilgilendiren çeşitli mes'eleler hakkında bir çok risaleler yazmıştır. Eserlerinin ekserisini arapça olarak te'lif etmiştir. Keşfü'z-Zünûn'da ona ait eserler şunlardır: 1. Usûlü'l-Aşere: Keşfü'z-Zünûn c. I, s. 114. Bu risale İsmail Hakkı Bursevî tarafından türkçe olarak şerh edilmiş ve 1256 (1840) yılında İstanbul'da basılmıştır. 2. Risaletün fi's-Sülûk: 632 (1234-35) senesinde yazılmıştır. Keşfü'z-Zünûn, c. I, s. 872. 3. Risaletü't-Turuk: Keşfü'z-Zünûn, c. I. s. 876. 4. Tevali't-Te'nis Bimelâli İbni İdris: Keşfü'z-Zünûn, c. I, s. 503. 5. Fevatihu'l-Cemal: Farsçadır, Keşfü'z-Zünûn, c. 2, s. 1292. 6. Hidayetü'l-Talibîn: Keşfü'z-Zünûn, C. 2, s. 2031. 7. Aynü'l-Hayât: Eserin birinci cildi Leningrad kütüphanesinde bulunmaktadır.10 Kübreviyye tarikatinin şubeleri: Bahaiyye, Halvetiyye, Firdevsiyye, Nûriyye, Rükniyye, Hemedâniyye, Nûrbahşiyye, Berzenciyye.11 6-SÜHREVERDİYYE TARİKATİ 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Katib, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Ebû Ali Kürkânî, 6. Ebû Ali Nessâc, 7. Ahmed Gazzâlî, 8. Necib es-Sühverdî, 9. Ömer bin Muhammed Şihabüddin es-Sühreverdî. ŞİHÂBÜDDİN SÜHREVERDÎ Hazret-i Ebübekr evlâdındandır. Tasavvufta intisabı amcası Ebû'n-Necib Sühreverdî'yedir. 539 (1144) tarihinde doğmuştur. Fıkıh, hadis, tasavvuf ve diğer ilimlerde zamanının en ileri gelenleri arasında bulunuyordu. Pek çok eserler te'lif etmiştir. Bu eserlerinin arasında en meşhuru "Avârifu'l-Mearif'dir. Asıl adı Ömer bin Muhammed olan Sühreverdî, bir rivayete göre 623 (1226), diğer bir rivayete göre de 632 (1234-35) tarihinde vefat etmiştir. Abdü'l-Kadir Gîlanî ile görüştüğü, Abdü'l-Kadir'in ona: "Sen Irak'ta meşhur olanların sonuncususun" dediği rivayet olunur. Şihabüddin, zamanında Bağdad şeyhlerinin şeyhi olup, ekseri vakitlerini halkın müşkillerini halletmeye vakfederdi. Bir gün birtakım kimseler Sühreverdî'ye gelerek: "Ey bizim efendimiz! Ameli terkederek tembel ve avare oluruz, eğer amel edersek, gönlümüze gurur gelir, bu hususta ne buyurursunuz?" diye sordukları zaman, cevaben o: "Amele devam ediniz, gururun gelmemesi için de Allah'a dua ve istiğfarda bulununuz" buyurmuştur.12 Sühreverdî'nin eserleri: 1. Cezbü'l-Kulûb ila Muvasalati'l-Mahbûb: Halep'de 1328 (1910) yılında basılmıştır. 31 sayfadır." 13 2. Avarifü'l-Meârif: 63 babdır, 1294 (1877)'de Mısır'da İhyau'l-Ulûm kenarında olarak basılmıştır.14 Sühreverdiyye tarikatinin şubeleri: Bedriyye, Zeyniyye, Bahâiyye, Kemaliyye, Ahmediyye, Necibiyye.15 7-EKBERİYYE TARİKATİ 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Hüseyn bin Ahmed el-Kâtib, 4. Ebû Osman el-Mağribî, 5. Ebû Kasım Ali bin Abdi'l-Vahid el-Kürkânî, 6. Ebübekr bin Abdillah et-Tûsî, 7. Ebû'l-Fütûh, Mecdüddin Ahmed Gazzâlî, 8. Ebû'l-Fadl Muhammed Bağdadî, 9. Ebû'l-Berekât Ali Bağdadî, 10. Ebû Ya'zî el-Mağribî, 11. Ebû Saîd Mağribî, 12. Ebû Medyen Şuayb bin el-Mağribî, 13. Muhyiddin İbnü'l-Arabî. MUHYİDDİN İBNÜ'L-ARABÎ İbnü'l-Arabî Muvahhidler sultanı Ebû Yusuf Ya'kûb devrinde 560 (1165) senesinde İspanya'daki Mürsiye'de dünyaya gelmiştir. Daha küçük yaşlarında ailesiyle birlikte İşbiliyye şehrine gitmiş, ilk tahsilini burada tamamlamıştır. Kur'an-ı Kerim'i ezberlemiş, tefsir, hadis ve fıkıh okumuştur. İbnü'l-Arabî, meşhur Arap Tayy kabilesine mensûptu. Yakın cedleri hakkında fazla bir şey bilinmiyorsa da, anne ve baba tarafından nüfuz ve itibar sahibi kimseler olduğu anlaşılmaktadır. Akrabaları arasında tasavvufî bilgilere sahip kimseler mevcuttu. Kendisi de, ifadesine göre, tasavvufta, kutubluk mertebelerine varmış bir zat idi. Dayısı Ebû Müslim el-Havlânî de, kutubların büyüklerindendi.16 Diğer dayısı Yahya bin Yağân, Tilemsen şehrinin meliki bulunuyordu. İbnü'l-Arabî'nin rivayetine göre Ebû Abdillah et-Tûsî adlı bir şeyhin te'siri ile, hükümdarlığı bırakıp, tasavvuf yoluna girmiştir.17 Yine kendi ifadesine göre, babası Ali bin Muhammed'in de, devletin ileri gelenleriyle, bilhassa filozof İbn Rüşd ile dostluğu vardı. İbnü'l-Arabî, bu tahsil sırasında bir aralık halvete çekilmiş her sahada ve bilhassa tasavvufi marifetler sahasında hiçbir şey bilmezken ve bu hususta hiçbir kitap da okumadan, mükaşefe tarikiyle bir çok şeylere muttali olarak halvetten çıkmıştır. İbnü'l-Arabî, Endülüs'de bir müddet daha kaldıktan sonra, seyahate çıkmış Şam, Bağdad ve Mekke'ye giderek orada bulunan tanınmış alim ve şeyhlerle görüşmüş, onlardan pek çok istifade ve istifaze etmiştir. Bir aralık Konya'ya gelip Selçuk meliki tarafından hürmet ve ikram görmüş, burada iken Sadrüddin Konevî'nin dul bulunan annesini de kendisine nikahlamıştır. Bundan sonra tekrar Şam'a dönmüş ve 637 (1239) tarihinde orada vefat etmiştir. Nefehat'ın beyanına göre, Bağdad ulemasından birisi Muhyiddin hakkında bir kitap te'lif etmiş ve bu kitapta musannefatının beş yüzden fazla olduğunu beyan etmiştir.18 Şeyh Şihâbüddin Sühreverdî'ye Muhyiddin İbnü'l-Arabî hakkında sual sordukları vakit, "O, hakikatler denizidir" diye cevap vermiştir.19 Molla Cami, Hoca Muhammed Parsa'nın "Füsûs" için, "can", "Fütûhat" için "gönül" dediğini rivayet eder.20 İbnü'l-Arabî'nin eserlerinin sayısı kendine de malum değildi. Hayatında dostlarının isteği üzerine birkaç defa bunların fihristini yapmak istemiştir. Bu fihristler birbirinden ayrı üç yazma halinde bugüne kadar gelmiştir.21 Muhyiddin İbnü'l-Arabî'nin eserlerinden bugün elde mevcut olanlarının bir kısmı şunlardır: 1. Fütûhat-ı Mekkiyye fi Esrâri'l-Mahkiyye ve'l Mülkiyye: Kendi el yazısı ile olan nüsha, Türk-İslam Eserleri Müzesi no. 1845-1881'dedir. Bu nüsha 31 cild halinde tertib edilmiştir. 2. Füsûsu'l-Hikem: Türkçeye çevrilmiştir. 3. Kitabü'l-İsra ilâ Makâmi'l-Esrâ. 4. Muhadaratü'l-Ebrâr ve Müsameretü'l-Ahyâr. 5. Kelamü'l-Abâdile. 6. Tacü'r-Resail ve Minhacü'l-Vesâil. 7. Mevakiu'n-Nücûm ve Metali' Ehilletü'l-Esrar ve'l-Ulûm. 8. Rühu'l-Kuds fi Münasahati'n-Nefs. 9. Et-Tenezzülatü'l-Mevsiliyye fi Esrari't-Taharat ve's-Salavat. 10. Kitabü'l-Esfar. 11. El-İsfar an Netaici'l-Esfar. 12. Divan. 13. Tercemanü'l-Eşvak. 14. Kitabu Hidayeti'l-Abdal. 15. Kitabu Taci't-Terâcim fi İşarati'l-İlm ve Lataifi'l-Fehm. 16. Kitabü'ş-Şevâhid. 17. Kitabu İşarati'l-Kur'an fi Âlaimi'l-İnsan. 18. Kitabü'l-Ba'. 19. Nisabü'l-Hirak. 20. Fazlu Şehâdeti't-Tevhîd ve Vasfu Tevhîdi'l-Mükinîn. 21. Cevâbü's-Sual. 22. Kitabü'l-Celal vehüve Kitabü'l-Ezel.22 8-ŞÂZELİYYE TARİKATI 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebûbekr Câfer bin Yûnus Şeyh Şıblî Bağdadî, 3. Abdurrahman Medenî, 4. Abdüsselam bin Meşiş Mağribî, 5. Ebû Hasan Ali eş-Şâzelî el-Mağribî bin Abdillah bin Abdi'l-Cebbar. EBÛ'L-HASAN EL-MAĞRİBÎ EŞ-ŞÂZELÎ İsmi, Ali bin Abdillah, künyesi Ebû'l-Hasan'dır. 553 (1158) tarihinde Afrika'da Septe civarında Kâin Gammâra bölgesi köylerinden birinde doğmuştur. Çocukluğu ve gençliği orada geçmiş tahsilini de o bölgede tamamlamıştır. Şazel köyüne nisbetle meşhur olan Ebû'l-Hasan, tahsilini ikmal ettikten sonra va'z u nasihat ve ders okutarak herkesin teveccühünü ve takdirini kazanmıştır. Sonraları seyahate çıkıp pekçok memleketler dolaşıp, zamanının ulema ve meşayihi ile görüşmüştür. Nihayet İskenderiye'ye gelerek orada yerleşmiştir. Bir müddet İskenderiye'de kaldıktan sonra, Mısır'a gidip orada "İbn Atiyye ve Şifâ" okutmuştur. Bu derse, zamanın meşhur ulemasından İbni Hacib, İbni Abdisselam İzzeddin, İbni Dakîk, Abdü'l-Azim el-Münzerî, İbnü's-Salâh ve İbni Usfûr gibi zevat devam ederdi. Feyzini birkaç vasıta ile Ebû Medyen hazretlerinden istihsal etmiştir. 654 (1256) tarihinde. Ramazan ayında hacca giderken Mekke yakınlannda bir sahrada vefat etmiş ve oraya gömülmüştür. Onun güzel sözlerinden bazıları şunlardır: "Huzursuz kalbe sahip ve hiçbir eleme dûçâr olmamak ve günahlardan pak olmak istersen, amel-i salihayı çoğalt". "Dünya ve ehl-i dünyadan gönül rabıtasını kesmeyen velayet rayihasını koklayamaz". Terceme-i ahval-i sofiyyûnu hâvi bir eseri mevcuttur.23 Şazeliyye tarikatinin şubeleri: Desûkiyye, Ahmediyye, Vefâiyye, Ruzûkiyye, Hanefiyye, Cezûliyye, Gaziyye, İseviyye, Nâsıriyye, İlmiyye, Mustariyye, Afîfiyye.24 9-MEVLEVÎYYE TARİKATI 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Şeyh Ebû'ş-şıblî, 3. Şeyh Muhammed Züccâc, 4. Ebûbekr en-Nessac, 5. Ahmed Gazzâlî, 6. Şeyh Ahmed el-Hatibî, 7. Bahâuddin Veled, 8. Burhanüddin et-Tirmizî, 9. Celâlüddin Rûmî. MEVLÂNÂ CELÂLEDDİN RUMÎ Mevlana Muhammed, mutasavvıf bir şair ve Mevlevî tarikatinin kurucusudur. 6 Rebiü'levvel 604 (30 Eylül 1207) tarihinde Belh şehrinde doğmuş(25) ve 5 Cemaziye'l-ahir 672 (17 Aralık 1273)'de Konya'da vefat etmiştir. Hayatı için en muteber kaynak, oğlu Sultan Veled'in yazdığı "İbtidânâme"dir. Fakat bu kitapta hadiseler ekseriyetle kısa anlatılmaktadır. Celalüddin'in babası Bahauddin Veled bin Hüseyn bin Hatıbî, "Sultanü'l-Ulema" unvanını haiz bir zat idi. Çok eskiden Belh şehrinde yerleşmiş, köklü bir ailenin ahfanındandı. Sultan Veled'in ifadesine göre Bahauddin, Moğol istilasından bir sene önce bu şehirden ayrılmıştır. Bahauddin Veled önce hacca gitmiş, bu arada oğlu Celalüddin ile birlikte meşhur şair Attar ile buluşmak ve tanışmak için Nişabur'a gelmiştir. Şair Attar, Celalüddin'e "Esrarname"sini vermiştir.26 Bahauddin Veled'in Bağdad'da, Ömer Sühreverdî tarafından karşılandığı, halifenin verdiği hediyeleri reddettiği ve Medrese-i Mustansıriyye'de konakladığı söylenir. Bahauddin Veled Hicaz'dan Şam yolu ile Anadolu'ya geçmiş ise de, hangi şehre gittiği bilinmemektedir. Zira "İbtidaname"de Rum ve Konya'dan başka bir memleket ismi zikredilmemektedir. Bahauddin, Konya'da büyük bir şöhret kazanmıştır. Emirler ve hatta bizzat Alauddin Keykûbat, onun va'azlarına devam ederdi. Nihayet Konya'da iki sene kaldıktan sonra vefat etmiştir (18 Rebiü'l-ahir 628). Hazret-i Mevlana, babasının vefatından sonra tedrise başlamış ve kısa zamanda takdir toplamıştır. Her tarafta onun dersine devam edebilme iştiyakıyla yanıp tutuşan insanlar çoğalmıştır. Bir müddet sonra sofiyyûn yoluna meyledip, Konya'da bulunan Çelebi Hüsameddin'e intisab etmiş, sonraları Şemsüddin Tebrizî ile tanışması neticesi, zahiri ilimleri tamamen terkederek münzevî bir hayat yaşamaya başlamıştır. Hazret-i Mevlana'nın Şems-i Tebrizî ile sahralarda gezip dolaşması, talebeleriyle ilgilenmemesi dersleri tam manasıyla terketmesi birçok dedikodulara sebebiyet vermiştir. Muhitin fikirlerinin, Tebrizî'nin aleyhine gelişmesi, onun Konya'yı terketmesine sebeb olmuşsa da, Mevlana, Tebriz'e kadar giderek Şems'i alıp yine geri getirmeye muvaffak olmuştur. Daha sonra tekrar Konya'dan ayrılan Tebrizî, bir daha bulunmamak üzere izini kaybetmiş, bu hal Hazret-i Mevlana'yı son derece kederlendirmiştir. Hazret-i Mevlana, 5 Cemaziye'l-ahir 672 (17 Aralık 1273) tarihinde Konya'da vefat etmiş ve oraya gönülmüştür.27 Vefatına düşürülen tarih "İbret"tir.28 Mevlânâ'nın eserleri 1. Divan: Mevlana'nın divanı gazel ve rubâilerden müteşekkildir. Gazellerin ekserisinde mahlâs yerine Tebrizî ismi vardır. Bu sebeble divanına "Divanı Şems-i Tebriz" dahi denir. Bazı gazellerinde mahlâs olarak "Salâhuddin" ismi görülür. 2. Mesnevî-i Mânevî: Altı defterden mürekkeb olup, 25.700 beyti ihtiva eder. Mesnevî şârihi Ankaralı Rusûhi İsmail Dede yedinci defterini de bulup şerhetmiş ise de, bu defterin Mevlana'ya ait olmadığı bilinmektedir. 3. Fihi mâ Fîhh: Hazret-i Mevlana'nın sözlerini içine alan bir eser olup, hayatı bakımından bazı önemli bilgileri içine alır. 4. Mevaizü's-Seb'a: Hazret-i Mevlana'nın yedi öğüdüdür. 5. Mektûbat: Son iki eser "Anadolu Selçukîleri Mevlevi Betikleri" ismiyle Türkçeye tercüme edilmiştir. Ben Kur'ân'ın bendesiyim Hazret-i Mevlana'ya dair olan bahsi bitirmeden, mühim birkaç hususa daha temas etmek gerekiyor. Hazret-i Mevlana: "Ben yaşadığım müddetçe Kur'an-ı Kerim'in bendesi (bağlısı, kölesi)yim ve onun emirlerine uyarım. Ben Muhammed Muhtar sallallahu aleyhi ve sellemin yolunun toprağıyım. Eğer benim sözlerimden bunun dışında bir söz nakleden olursa, hem o sözden, hem de nakledenden eza duyarım" buyurmuştur. Gel, yine gel! Mevlana'nın meşhur bir rubâisi de vardır ki, bu rubâi aleyhde ve lehte söylentilere sebeb olmuştur. Rubâinin manası, iyi tahlil edilerek izah edilmediği için Mevlana muhibbi sofiler bir kalemde rubâinin Mevlana'ya isnadıni reddetmişler, kabul edenler de zahir delaletine göre mana vermişler ve bu suretle hakikat kapalı kalmıştır. Meşhur rubâi şöyledir; şöylece terceme edilebilir: "Sen gel, ne olursan, ol yine gel! Kafir, ateşperest, putperest hasılı her ne mezhebte olursan ol yine gel! Zira bizim dergahımızda ümit kapısı kapalı değildir, yeis yoktur. Sen günahkar da olabilirsin, belki yüz kerre tevbeni bozmuş olabilirsin, ümitsizliğe düşme, yine gel!" şimdi bu parçadan şöyle hatalı bir mana çıkarıyorlar: "Bizim dergahımız öyle bir dergahdır ki, orada cins ve mezheb tefrik edilmez. Biz hepsini hoş görürüz, hepsi Allah'ın kuludur, herkes bir yoldan Hakk'a gitmek istemektedir, topluca bir arada hu çekelim, beraber olalım." Kur'an'a bende olan ve Hazret-i Muhammed sallallahu aleyhi ve sellemin yolunda bulunduğunu beyan eden bir mürşid, hak ve batılı ayırdetmeden, tarik-i müstakîme nasıl rehber olabilir? O halde rubâinin manası nedir? Hazret-i Mevlânâ demek ister ki: Sen doğuştan veya herhangi yanlış bir telkine uyarak hakikati kaybetmiş isen, yani mezheb ve meslekin her ne olursa olsun, bizim dergahımıza gel ki, o dergahta ümitsizlik yoktur. Kur'an-ı Kerim: "Allah'ın rahmetinden ümidinizi kesmeyiniz"29 buyuruyor. Bizi sizi işte bu, ye'si reddeden dergaha çağırıyoruz. Kur'an-ı Kerim ayeti, rahmet ve mağfiretle doludur. Ömründe ve hayatının son deminde bir kere tevhid edeni cennetle tebşir eden30 son dinin büyük Peygamberinin yolunda bulunanı dergahımıza davet ediyoruz. Sen günahkar olsan da yine ümidini kesme. Çünkü yine o büyük Peygamber: "Günahından tevbe eden günah işlememiş gibidir"31 buyurmuştur. Ayrıca Buharî-i şerifte şöyle bir hadis-i şerif vardır: "Şeytan diyor ki: Senin izzet ü celaline yemin ederim ki, ruh insanoğlunda bâki kaldıkça, ben onun içinden çıkmam, iğvâ eder dururum". Ona karşı Zü'l-Celal buyuruyor: "Ben de izzet ü celalime yemin ederim ki, ruh onda bâki kaldıkça tevbe ile masiyetkar kulumun arasını açmam yani tevbe eder, affederim". Şu halde kul asi de olsa, günahkar da olsa tevbe edince Cenab-ı Hak tevbesini kabul buyuruyor. Buna dair bir çok nusûs vardır. İmdi Mevlana'nın rubâisine ters bir mana vermeye mahal kalmamaktadır. Maksadı tevhîde, İslama davettir. Ancak tevhîde davet, manası çekip uzatılan vahdete davet demek değildir. 10-BEDEVİYYE TARİKATİ 1. Ma'rûf Kerhî, 2. Şihabüddin Ahmed Tebrizî, 3. Şemsüddin Muhammed bin Yusuf Mağribî, 4. Abdü'l-Kuddüsî el-Mağrib, 5. Ebû Talib Abdürrezzak Endülisî, 6. Nureddin Hamid, 7. Abdülmecid el-Mağribî, 8. Zeynüddin Abdü'l-Celil İbni Abdirrahman, 9. Bedrüddin Seyyid Şerif Hasan Mağribî, 10. Eş-şeyh Ebû'l Abbas Seyyid Ahmed el-Bedevî. EBÛ'L ABBAS AHMED BİN ALİ EL-BEDEVÎ 596 (1200) tarihinde Fas şehrinde doğup, yedi yaşında iken ailesiyle birlikte Mekke'ye gitmiştir. Şeceresi Hazret-i Ali'ye, hatta Ra'ad ve Adnan'a kadar uzatılmıştır. Ahmed'in birçok lakabı vardır. Ona, Afrika bedevileri tarzında lisam (yüzü örten peçe) taşıdığından dolayı "el-Bedevî" deniliyordu. Mekke'ye yapılan seyahat 603-607 (1206-1210) yılları arasındadır. Bedevilerin, bu aileye fevkalade hüsn-i kabul gösterdikleri söylenir. El-Bedevî, bu seyahatinden sonra Mısır'a gitmiştir. Hicrî 627 yılına doğru Ahmed Bedevî'de derûnî bir tahavvül vukû'a gelmiştir. 633 tarihinde gördüğü bir rüya üzerine Irak ve Şam'a gitmiş ve daha sonra Mısır'ın Tanta kasabasına, yerleşmiştir. Bu suretle Bedevî, Tantavî nisbetiyle de şöhret bulmuştur. Kendisi yedi kıraat üzerine Kur'an-ı Kerim okur ekseri vakitlerini ibadetle geçirirdi. Tanta'da, evin damına çıkar, yüzünü güneşe çevirip, gözleri kızarıp bozuluncaya kadar hareketsiz dururdu. Bazan uzun bir sükûta dalar, bazan devamlı sayhâlar koparırdı. Geceleri Kur'an-ı Kerim okumak adeti idi. Tanta'da 41 sene kadar ömür sürdü. Onun güzel sözlerinden bazıları şunlardır: "Bizim tarikimiz, Kur'an, Sünnet, hakikat aşkı, safvet, doğruluk, ızdıraba sabır ve tahammül, ahde sadakat üzerine kurulmuştur". "Başkasının felaketine sevinilmemeli; iftira etmemeli ve fenalık yapmamalı; kötülüğe; iyilikle mukabele etmelidir". "Öksüze acı, çıplağı giydir, açı doyur, garibe ve misafire layık olduğu hürmeti gösterip; bu suretle belki Allah'a yaranırsın. Sirke nasıl balı bozarsa, dünya sevgisi de takvayı öyle bozar". Bedevî tarikatinin alameti kırmızı hırka, nikâb ve kırmızı alemdir. Ahmed Bedevî 12 Rebiü'l-evvel 675 (24 Ağustos 1276) -'da Tanta'da vefat etmiş ve orada defnolunmuştur.32 Ahmed Bedevî'nin eserleri şunlardır: 1. Evrâd. 2. Salatlar: Bunlar hakkında hicrî XII. asrın meşhur sofîsi Abdurrahman bin Mustafa Aydarus "Fethu'r-Rahmân" ünvanlı bir şerh yazmıştır. 3. Vasâya: Manevî vasiyetnamesidir. Bu eserinde, başta Kur'an ve sünnete sıkı sıkıya bağlanma nasihati gelir. Geceleyin kılınan namazın her rek'ati, gündüz kılınan bir nafile rek'atten daha makbuldür. Bilhassa zikrin kıymeti pek yüksek tutulmuştur; fakat buna kalbin iştiraki lazımdır. Kalb iştirak etmezse, zikir sadece yaygaradan ibaret kalır. Zikrin son semeresi vecid'dir, Allah aşkıdır, Şu suretle doğar: Allah'ın vahdeti üzerine teemmül ederken tebcil edilen kalbe, nûr-i ilahîden bir şua düşer. O zaman onun içinde sevgiyle karışık yakıcı bir arzu doğar ve o, kuvvetle ona sımsıkı bağlanır. İman, en çok kıymeti haiz olan şeydir. İçten inanan en mükemmel müslümandır. Bedeviyye tarikatinin şubeleri: Şenaviyye, Metbûliyye, Halebiyye, Beyûmiyye, Merzûkiyye, Sutûhiyye, Ulvâniyye.33 11-DESUKİYYE TARİKATİ SEYYİD İBRAHİM BURHANEDDİN DESÛKÎ Dört kutubtan biri ve Desûkiyye (Düssûkiyye) tarikatinin pîridir. Desûkiyye tarikati Şazeliyye tarikatinin bir şûbesidir. Aşağı Mısır'da Desûk (Düsûk) kasabasında 636 (1238) tarihinde doğmuştur. Babası Ebû'l-Feth bin Abdi'l-Ganâim el-Vasıtî'nin damadı ve halifesi Ebû'l-Mecd'dir. Nesebi Hazret-i Ali'ye kadar ulaşır. Babası Rıfaî tarikatine mensuptur. Bu cihetle babasının Rıfaî hırkasını giyen Desûkî (Dusûkî), sonra da hem Rıfaî hem Sühreverdî olan Şeyh Necmüddin el-İsfahanî'ye intisap etmek suretiyle, her iki tarikatten de hırka giymiştir. Hayatının yirmi senesini Desûk'taki halvethanesinde eser yazmakla geçiren Desûkî 676 (1272) Tâcü'l-Arus'a göre 692 (1294) tarihinde vefat etmiştir. Tarikat ehli arasında, her birisinin Hulefa-i Raşidîn'den birinin hidayet ve irşadına mazhar olduğu kabul edilen dört kutubdan Desûkî, İmam Ali'nin maneviyatına varis addedilerek, kitaplarda keramet ve harikulada hal sahibi velîlerin en önde geleni olarak zikredilir. Desûkî, şeriate son derece kuvvetle yapışmıştır. Bu sebeble tarikatinde şeriatten ayrılmamayı esas ittihaz etmiştir. Müridlerine, şeriate azami derecede uymalarını tavsiye ettiği gibi, aynı zamanda şeyhin telkin ettiği şeyleri de bizzat nefislerinde tatbik etmek suretiyle hakikat ile şeriati mezcetmeleri üzerinde ısrarla dururdu. Şeriatten ayrılan kimse en yakın hatta evladı dahi olsa, onun nazarında makbul değildi. Bununla beraber şeriate yapışan kimseyi, dünyanın öbür ucunda da bulunsa ve hatta onu hiç tanımasa, yine evladı telakki ederdi. Onun inancına göre şeriat asıl, tarikat fer'îdir. Desûkî, tarikati dünya menfaatlerine alet edenlere hücum eder, eserlerini de sadece bazı mes'eleleri izah maksadıyla yazdığını söylerdi. Desûkî'nin oğlu olmadığı için, tarikatini kendisinden sonra kardeşi es-Seyyid Ebû'l-Ümrân Şerefüd'din Mûsa yaymıştır.34 Desûkiyye tarikatinin şubeleri: Şernûbiyye ve Âşuriyye.35 12-SA'DİYYE TARİKATİ 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebû Ali Katib Mısrî, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Ebû Kasım Ahmed Kürkanî, 6. Ebü-bekr Nessac Muhammed Tûsî Ali bin Abdillah, 7. İbrahim Ebû'l-bakâ, 8. Ebû'l-Berekât Bağdadî, 9. Ebû Saîd Endülisî,10. Ebû Medyen Mağribî, 11. Abdullah Şeybânî, 12. Yunus bin Şeybanî, 13. Sa'düddin Cebbâvî eş-Şeybanî. SA'DÜDDİN BİN MÛSÂ EL-CEBBÂVî EŞ-ŞEYBÂNÎ Künyesi Ebû'l-Fütûh, ismi Muhammed Sa'düddin'dir. 593 (1197) senesinde Havran'da dünyaya gelmiştir. Sonraları Cebbâ isimli beldeye giderek oraya yerleşmiştir. Cebbâ, Suriye'de, Havran ovasıyla Kudüs şehri arasında ve Kudüs'e 50-60 kilometre uzaklıkta bir köydür. Tarikati üç vasıta ile Ebû Medyen el-Mağribî hazretlerine müntehi olur. Sa'düddin 700 (1301) tarihinde Cebbâ'da vefat etmiştir. Harirîzade: "Abiku's-Saadeti'l-Ebediyye fi Tariki Saadeti's-Sa'diyye" namında bir eser vücûda getirmiştir. Sa'diyye tarikatinin şubeleri: Tağlebiyye, Vefaniyye, Aciziy-ye, Selamiyye.36 13-NAKŞİBENDİYYE TARİKATI 1. Cüneyd Bağdadî, 2. Ebû Ali Rudbarî, 3. Ebu Ali Katib, 4. Ebû Osman Mağribî, 5. Şeyh Ebû'l-Kasım, 6. Ebu Ali Fârmedî, 7. Hoca Yusuf Hemedanî, 8. Abdü'l-Halik Gücdüvânî, 9. Hoca Ârif Rîvigirî, 10. Hoca Mahmud İncir Fağnevî, 11. Hoca Ali Râmitenî (Hazret-i Azizân), 12. Hoca Muhammed Baba Simâsî, 13. Seyyid Emîr Külal, 14. Hoca Bahâüddin Nakşibend. BAHÂÜDDİN BİN MUHAMMED EL-BUHÂRÎ 718 (1318) tarihinde Buhara civarında "Kasr-ı Ârifan" isimli köyde doğmuştur. Bahaüddin henüz üç günlük bir çocuk iken, Kasr-ı Arifan'a gelen Hoca Muhammed Baba Simasî (Sammâsî) tarafndan manevî evlatlığa kabul edildi ve büyüdüğü zaman da tasavvufi terbiyesi o sırada beraberinde bulunan Seyyid Emîr Külal'e bırakıldı.37 Bahaüddin'de, manevî mürşidi Seyyid Abdü'l-Halik el-Gücdüvânî'nin te'siri daha büyük olduğu ileri sürülmektedir. Nitekim kendisinin Emîr Külal'in aksine Abdü'l-Halik Gücdüvanî'ye uyarak zikr-i hafîyi tercih etmesi, bu sözü te'yid etmektedir. Zikr-i hafiyi müdafaa ile ona göre amel eden Bahaüddin'in bu hareket tarzı Emîr Külal'in müridlerinin şikayetine yol açmış, fakat şeyh, her bakımdan çok takdir ettiği Nakşibend'in bu türlü hareketini hoş karşılamıştı.